همدان دروازه تمدن ایران
نقشه استان همدان
آورده اند که : موقعیت طبیعی و اقلیمی استان همدان، بستر مناسبی برای فعالیت‌های کشاورزی و دامداری در این خطه فراهم کرده و همین امر موجب شده است از دوره‌های بسیار دور تاریخ، این منطقه محل استقرار و نشو و نمای تمدن‌های باستانی باشد. وجود بیش از 660 تپه باستانی که آثار فعالیت‌های انسانی را از دوره‌های مختلف تا زمان حاضر در دل خود به یادگار نگهداشته‌اند، دلیلی بر اثبات این مدعاست. کاوش‌های باستانشناسی در تپه گیان نهاوند نشان می‌دهد مردم این دیار در 6000 سال پیش، از فرهنگ و تمدن نسبتاً پیشرفته‌ای برخوردار بوده‌اند. همچنین در قدیمی‌ترین متون سنگ نوشته‌های آشوریان بین‌النهرین از شهر همدان با عنوان «شهر کاسیان» نام برده شده است و این امر پیشینه مدنیت مرکز این استان را به 4000 سال پیش می‌رساند
مهاجرت‌های اقوام آریائی‌نژاد ماد از حدود 3500 سال پیش به منطقه غرب ایران و محدوده فعلی استان همدان و اختلاط و سلوک آنان با اقوام مستقر در منطقه به‌تدریج منجر به شکل‌گیری نخستین حکومت فراگیر به مرکزیت هگمتانه (همدان) در فلات قاره ایران شد و این حکومت در 650 سال قبل از میلاد در اوج اقتدار خود ضمن غلبه بر بزرگترین قدرت سیاسی و نظامی آن عصر یعنی دولت آشور، قلمرو خود را از شرق به آسیای مرکزی و در غرب به قلب آسیای صغیر گسترش داد. براساس نوشته‌های هرودوت مورخ یونانی به دستور دیااکو نخستین پادشاه ماد در هگمتانه (همدان) پایتخت آنان استحکامات عظیمی شامل قلاع تودرتو و قصرهای سلطنتی برپا شد. اکثر محققان علوم تاریخ و باستانشناسی را عقیده بر این است که تپه امروزی هگمتانه در دل شهر همدان، بقایای همین تاسیسات است. این تپه در چند سال اخیر مورد کاوش‌های باستانشناسی قرار گرفته و کارگاه‌های کاوش و اشیاء به دست آمده در معرض دید علاقه مندان قرار دارد.
عکس مجسمه شیر سنگی
عکس بقعه استرو مردخای
عکس گنبد علویان
همچنین حفاری‌های باستانشناسی در تپه‌های گودین نزدیک کنگاور و نوشیجان در ملایر گوشه‌هائی از فرهنگ و تمدن اقوام ماد را در این زمان آشکار ساخته است که از آن جمله می‌توان به نخستین اشکال خط و نگارش و سکه‌های اولیه و مظاهر فرهنگ دینی و معماری ایرانی در این منطقه اشاره کرد، از دوره هخامنشیان علاوه بر سنگ نبشته‌های میخی گنجنامه همدان شمار قابل توجهی اشیای زرین و سیمین و نیز بقایای کاخ‌های سنگی به یادگار مانده است که علاقه مندان می‌توانند از آنها در موزه ملی کشور و موزه تپه هگمتانه بازدید کنند. از دوره‌های سلوکی و اشکانی در همدان مجسمه شیر سنگی و گورستان پارتی و در نهاوند نشانه‌هائی از یک معبد برجای مانده است.
گنجنامه، در یکی از دامنه های کوهستان الوند و به فاصله 5 کیلومتری جنوب غربی همدان، در دره مصفای عباس آباد قرار دارد. در نزدیکی گنجنامه ، چشم انداز زیبایی از آبشار گنجنامه و دره های سرسبز عباس آباد ، تاریک دره و کیوارستان دیده می شود. این دره عصر هخامنشیان، شروع جاده هگمتانه – استخر ، معروف به "جاده شاهی" بوده، که هگمتانه را از طریق پیچ و خمهای تاریک دره، گدوک (دره)، ورد آورد علیا، شهرستانه، اشتران به تویسرکان، نهاوند، کرمانشاه، لرستان ، تخت جمشید و فارس مرتبط می ساخته است. این راه، همچنین یکی از راههای ارتباطی همدان به غرب و جنوب کشور (و میانرودان) یا بین النهرین (عراق امروزی) بوده است.
شهر همدان در دوره ساسانی یکی از ضرابخانه‌های حکومت بوده و سکه‌های متعددی از این دوره در دست است. شهر نهاوند نیز در این زمان اهمیت ویژه‌ای داشته و دارای دژ مستحکمی بوده است. از آثار این دوره می‌توان به غار قلعه جوق در فامنین و بقایای قلعه‌ای در همان محل اشاره کرد. نفوذ و گسترش اسلام در ایران تغییرات و تکامل شگرفی را بر پایه تعالیم اسلام و اصول هنرها و معماری قدیمی کشور سبب شد. از این دوره 1400 ساله در نقاط مختلف استان یادمان‌های متعددی بر جای مانده است که اهم آنها عبارتند از: بنای بسیار زیبا و ارزشمند گنبد علویان از دوره سلجوقی، برج قربان، بقعه استرومردخای، بقعه خضر از قرون 7 تا 9 هجری و بقاع متبرکه در شهرهای مختلف استان.
کاروانسرای فرسفج و مدرسه علوم دینی شیخ علیخان زنگنه در تویسرکان، آب انبار و سنگ نبشته‌ای معروف به کتیبه آقاجان بلاغی مربوط به بنای یک سد در اسدآباد، یخچال میرفتاح در ملایر و حمام حاج‌آقا تراب در نهاوند و نیز چندین دهنه پل شامل پل شکسته (خسروآباد) در اسدآباد، پل کوریجان و آبشینه در همدان پل جهان‌آباد در فامنین، پل فرسفج و مجموعه بازار در تویسرکان و پل زرامین در نهاوند جملگی از دوره صفوی و بازار، مسجد جامع و میدان امام همدان و بازار ملایر از ابنیه مهم بعد از دوره صفوی نیز از آثار ارزشمند منطقه است.
همدان از دیرباز مهد پرورش مردان بزرگی در زمینه علم و هنر، عرفان، دین و سیاست بوده است که از جمله این مشاهیر می‌توان به فیلسوف عالیقدر جهان اسلام ابوعلی سینا، شاعر وارسته و عارف بزرگ باباطاهر، عارف دلسوخته و حق‌طلب عین‌القضاة همدانی و نیز مردان علم و سیاست نظیر، خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی وزیر مشهور ایلخانیان مغول و همچنین ادبا و شعرای گرانقدری چون میرزاده عشقی، مفتون همدانی و عارف و همچنین مردان دین و سیاست چون سیدجمال‌الدین اسدآبادی اشاره کرد. بدین لحاظ عاشقان و شیفتگان مظاهر فرهنگ و تمدن ایران و اسلام می‌توانند علاوه بر آثار و ابنیه تاریخی استان از بناهای یادبودی که برای برخی از این بزرگان برپا شده است، نظیر آرامگاه بوعلی وباباطاهر نیز بازدید کنند. گذشته از آثار تاریخی استان همدان از لحاظ طبیعی نیز دارای جاذبه‌های خاصی است که از جمله آنها می‌توان به غار بی‌نظیر و بسیار زیبای علیصدر در شهرستان کبودرآهنگ، گردشگاه‌های گنجنامه و عباس‌آباد در همدان، پارک زیبای ملایر، سراب گیان نهاوند و ییلاقات خوش آب و هوای شهرستان اسدآباد اشاره کرد. وجود مجموعه جالب و بی‌بدیل جاذبه‌های فرهنگی ـ تاریخی و طبیعی و ارتباطات سهل این استان با مرکز کشور و نیز آب و هوای خنک آن در فصل بهار و تابستان استان همدان را به عنوان یکی از مهمترین قطب‌های گردشگری مطرح کرده است، به‌طوری که امسال استان همدان به لحاظ جذب گردشگر در کشور توانست رتبه چهارم را احراز کند. همچنین در راستای برنامه ملی توسعه گردشگری کشور شهر همدان به عنوان منطقه مدل گردشگری انتخاب شده است.در پی حفاری‌های انجام شده از سال 1362 تا 1378، حدود 14 هزار مترمربع از بقایای شهر هگمتانه مورد کاوش قرار گرفته و یکی از کهن‌ترین دوره‌های تمدن بشری نمایان شده است. همچنین یک حصار طولانی و دو برج عظیم و کم‌نظیر در تپه تاریخی هگمتانه کشف شده است. تحقیقات کاوشگران نشان داده است که در فواصل 35 متری بین معابر دو سری واحدهای ساختمانی قرار دارد که هرکدام شامل یک هال (حیاط مرکزی) است. با اتاق‌ها و انبارهایی به صورت قرینه در گرداگرد آن، به شکلی که هر واحد ساختمانی فضایی در حدود 5/17×5/17 متر را در بر می‌گیرد. معابر مذکور با عرض 5/3 و پس‌بندی آجری در بخش وسیعی از تپه گسترش دارند و جهت آنها از شمال شرق به جنوب غرب است.این تپه در طول یکصد سال اخیر بارها مورد حفاری باستان‌شناسان داخلی و خارجی قرار گرفته و از جمله ویژگی‌های شهر باستانی هگمتانه معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده است که این امر در میان آثار باستانی به دست آمده کم سابقه است.
صنایع دستی همدان :
در استان همدان صنایع دستی بیش از صنایع ماشینی گسترش دارد و مهمترین آنها قالی‌بافی، سفالگری، گیوه‌بافی، کفش‌دوزی، پوستین‌دوزی و دباغی است.قالی‌بافی همدان در سطح ایران مشهور است و قالی‌های ریز بافت آن به خارج صادر می‌شود. انواع ظروف و ابزار سفالی تهیه شده هم علاوه بر توزیع در استان به خارج از منطقه صادر می‌شود.
موزه‌ها و مراکز فرهنگی هنری
موزه تاریخ طبیعی همدان، در انتهای چهارباغ آزادگان منشعب از میدان مدرس واقع است.
موزه هگمتانه هم در شرق تپه باستانی هگمتانه و جنب گودال معروف فرانسوی‌ها قرار دارد. ساختمان این مکان که پیش تر مدرسه پرورش نامیده می‌شد، در طی تغییرات و تعمیراتی به منظور ایجاد یک موزه موقت به بهره‌برداری رسیده و مجهز به آزمایشگاه و کارگاه عکاسی است.
از برجسته‌ترین آثار موجود در این موزه می‌توان به پایه ستون‌های متعلق به کاخ‌های هخامنشی از جمله شالی ستون مربوط به دوران اردشیر دوم با متن میخی، دو مهر استامپی سنگی و شیشه‌ای مربوط به دوران قبل از اسلام و سرگاو از جنس سفال متعلق به دوران هخامنشی اشاره کرد.
همچنین مجموعه‌ای از اشیای باستانی در سالهای پیش از انقلاب به صورت حفاری‌های غیرقانونی از خاک خارج شده‌اند که آنها را منسوب به هگمتانه می‌دانند و اکنون در موزه ملی و بعضی موزه‌های خارج از کشور نگهداری می‌شوند.مجموعه تابوت‌های سنگی و سفالی مربوط به دوره پارتیان که از میدان شیرسنگی به دست آمده‌اند، خمره‌ها و سنگ‌های تزئینی با نقوش زیبا و سنگ قبرهای دوران مختلف اسلامی، شاخص‌ترین نماینده‌های آثار کشف شده در استان همدان هستند که در سالن مرکزی و راهروی سمت چپ موزه قرار دارند.
جاذبه‌های شهرستان همدان
شهرستان همدان دارای جاذبه‌های طبیعی و تاریخی بسیاری است که ذیلاً به برخی از آنها اشاره می‌شود:
ـ دامنه‌های شمالی قله الوند، بقعه امامزاده اهل بن علی(ع)، مجتمع تفریحی تپه عباس‌آباد، کلیسای آنجلی، کلیسای گریگوی استپان، بازار سرپوشیده قدیمی، کاروانسرای گلشن، کاروانسرای میرزا کاظم، غار هیزج، کاروانسرای یارم قیه، غار بیگلیجه، گنجینه برق همدان، دوزخ دره، خانه شهبازیان، غار قلعه‌جوق، خانه امیرطومان، خانه نراقی، خانه پوستی‌زاده، خانه عسگریان، پیست اسکی تاریک دره، مجتمع تفریحی سد اکباتان، آبشار و کتیبه‌های گنجنامه،
گنبد علویان، مجسمه شیرسنگی، برج قربان، بقعه امامزاده خاتونیه(س) کوزره قهاوند، تپه مصلی، پل جورقان، پل سرخ‌آباد، حمام خزینه سیمین، پل جهان‌آباد و حمام امیر افخم، مقبره استرومردخای، بقاع متبرکه امامزاده محسن(ع)، امامزاده شاهزاده حسین(ع)، امامزاده عبدالله(ع)، امامزاده یحیی(ع) و امامزاده خضر(ع).
دیدنی‌های ملایر
آتشکده باستانی نوشیجان،
تالاب فصلی آق‌گل،یخچال میرفتاح، تپه تاریخی گوراب، برج سامن، خانه قدیمی لطفعلیان، بازار قدیم سرپوشیده، مقبره امامزاده سام و حام(ع)، مقبره امامزاده شاهزاده عبدالله(ع)، مقبره امامزاده طجرسامن(ع)، غار دره فراخ، غار سردکوه، برج انوج، حمام کهکدان، محوطه نقوش شکار منگاوی.
جاذبه‌های تویسرکان
آرامگاه میر رضی آرتیمانی
بقاع متبرکه امامزادگان زید بن علی(ع)، اسمعیل زرهان(ع)، بازار سرپوشیده، قلعه‌های اربابی اشتران، پناهگاه حیات وحش و غار خان گرمز، غار فریازان، مقبره ابوالمحجن ثقفی، مدرسه علمیه شیخ علیخان زنگنه، قلعه دختر، کاروانسرای شاه عباسی فرسفج
پل قدیمی فرسفج
، کاروانسرای مستوفی، حمام قدیمی زرهان، خانه افخم‌الممالک، خانه سهام‌الدوله جلیلوند، قلعه و خانه قدیمی مظفرالسلطان، آرامگاه حیقوق نبی(ع)، مقبره امامزاده اسمعیل(ع)،،مقبره امامزاده عبدالله(ع) آرتیمان و مقبره
امامزاده شاهزاده ناصر(ع).
عکس از حرم حضرت حیقوق نبی در تویسرکان
یکی از چهار پیامبر مدفون در ایران
درخت دو هزار ساله مسجد باغوار
تالاب و بقعه امامزاده پیرسلیمان(ع)، آب‌انبار شاه عباسی، سنگ نوشته آقاجان بلاغی، پل شکسته خسروآباد، حمام قدیمی گلستان، تپه پیغانج، مقبره امامزاده عبدالله(ع) و مقبره امامزاده سیدان(ع).
آثار دیدنی شهرستان رزن
چشمه آب‌معدنی خمیگان، مسجد درجزین، مقبره امامزاده هود(ع)، مقبره امامزاده اظهر(ع) و حمام حریان.
نهاوند و جاذبه‌های آن
جنگل و سرآب گیان، رودخانه و سرآب گاماسیاب، سراب‌های ملوسان، فارسبان، بنفشه، کرگانه، ماران، کنگاور کهنه، گنبد کبود، ورزانه، تپه تاریخی گیان، ستون معبد سلوکیان، مقبره‌های نعمان بن مقرن و شیخ ابوالعباس نهاوندی، حمام‌های حاج آقا تراب، بازار و پای قلعه، آب‌انبار شاه عباسی، کتیبه مسجد جامع، بقاع متبرکه امامزادگان شاهزاده محمد و علی(ع)، علی‌بن موسی‌بن جعفر(ع) و ابراهیم و اسمعیل(ع).
پل مهاجران، کاروانسرای تاج‌آباد، خانة قدیمی شجاع‌الملک، قلعه‌های اربابی، مجموعه سفال‌سازی لالجین، بقعه امامزاده ابراهیم(ع) و بقعه امامزاده عسگر چوتاش.
دیدنی‌های کبودرآهنگ
غار علیصدر، غار سرآب، قلعه‌های باشقورتاران و هادی خان، حمام سنگی، پل کوریجان، بقعه امامزاده ذالفقار(ع) و زبیده خاتون(س) و قلعه اربابی طراقیه.
